Манай улсад сонгуулийн үеэр иргэдийн саналыг худалдан авч байгаа тухай мэдээ, мэдээлэл их гардаг. Ялангуяа сонгуулийн өмнөх өдрүүдэд нэр дэвшигчийн өмнөөс бэлэн мөнгө эсвэл бэлэг сэлт тарааж байгааг харуулсан нууц бичлэгүүд сошиал сайтуудаар цацагдаж хэсэг хугацаанд дуулиан дэгдээх болов ч сонгуулийн маргааш мартагддаг жишиг тогтсон. Тэгвэл удахгүй болох Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг урьтаж санал худалдан авалт гэж юу болох, яагаад бид уг асуудлыг онцгой анхаарах ёстой талаар энэхүү нийтлэлээ бичиж байна. Олон улсын эрдэмтэн судлаачдын уг сэдвийн талаар олж тогтоосон мэдлэг, хуримтлуулсан туршлагаас хуваалцахын сацуу санал худалдан авалт хэзээ, хаана, хэрхэн яаж хэрэгждэг талаар энэхүү нийтлэлдээ хөндөхийг зорилоо.

Санал худалдан авалтыг бид яагаад анхаарах ёстой вэ?

Ардчилсан, чөлөөт, шударга сонгуулиар иргэд өөрийн төлөөллийн сонгож түүгээрээ дамжуулан төр засгаа байгуулдаг. Мөн сонгуулиар дамжуулж улс төрчидтэй хариуцлага тооцож болдог. Өөрөөр хэлбэл, муу ажилласан улс төрчдийг ажлаас нь халж, харин сайн ажилласныг нь дахин сонгож урамшуулж болдог. Ийнхүү төлөөлөө сонгох, сонгосон төлөөлөлтэйгөө хариуцлага тооцох эрхийг эдэлж байж ардчилал жинхэнэ утгаараа хэрэгжиж иргэдийн амьдралд ашиг тусаа өгдөг. Тэгвэл санал худалдан авалт нь иргэдийн улс төрчидтэй хариуцлага тооцох боломжийг үгүй болгодог юм. Санал худалдан авалт амжилттай хэрэгжсэнээр иргэд улс төрчидтэй хариуцлага тооцох бус эсрэгээрээ улс төрчид иргэдтэй хариуцлага тооцдог болдог. Нэг ёсондоо ардчиллын эргэх хариуцлагын тогтолцоог гажуудуулдаг гэж хэлж болно.

Түүнчлэн, иргэдийн саналыг худалдан авч сонгуульд ялалт байгуулсан улс төрчид эргээд иргэд, олон нийтийн сайн сайхны төлөө хичээж ажиллах сэдэлгүй байх нь ойлгомжтой. Сонгуулиар мөнгө тараагаад л дахин сонгогдчих учраас заавал хичээж ажиллах хүсэл эрмэлзэлгүй болох магадлалтай гэсэн үг. Үүнээс гадна санал худалдан авахад шаардлагатай их хэмжээний мөнгө, хөрөнгийг гэмт хэрэг, авилгаас бүрдүүлдэг байх эрсдэлтэй билээ. Тиймээс санал худалдах авах талаар дэлгэрүүлэн ярья.

Санал худалдан авах оролдлого гэж юу вэ?

Сонгогчдын зан үйлд зүй бусаар нөлөөлөх маш олон арга байдгийн нэг нь л санал худалдан авах юм. Улс төрийн нам эсвэл сонгуулийн нэр дэвшигчийн зүгээс иргэдийн сонгуульд оролцох, эс оролцох, саналаа хэнд өгөх зэрэг шийдвэрт нь нөлөөлөх зорилгоор тэдэнд бэлэг, бэлэн мөнгө, ажлын байр, элдэв тусламж эсвэл хувийн халамж гэх мэт ямар нэгэн шан урамшуулал олгохыг санал худалдан авах оролдлого гэж тодорхойлж болно.

Санал худалдан авах зорилгоор иргэдэд өгч буй урамшуулал нь улс орон бүрт, зарим тохиолдолд тухайн нэг улсын сонгуулийн тойрог болгонд харилцан адилгүй байдаг. Мэдээж бэлэн мөнгө тараах нь элбэг. Гэхдээ зарим газар гэр ахуйн бараа, хүнсний бүтээгдэхүүн, газар эзэмших эрх, төрийн албаны ажлын байр, сургуульд орох эрхийн бичиг гэх мэт байж болох бүх төрлийн урамшуулал олгодог болохыг олон улсын харьцуулсан судалгаанууд баталдаг. Гэхдээ ямар урамшуулал олгож байгаагаар нь тухайн үйлдлийг санал худалдан авах оролдлого мөн эсвэл биш гэж тодорхойлдоггүй. Харин сонгогчийн санал өгөх эсэх эсвэл хэрхэн санал өгөх шийдвэрт нөлөөлөх зорилгоор түүнд урамшуулал олгож байгааг санал худалдан авах оролдлого гэж үздэг.

Санал худалдан авалт хэзээ амжилттай хэрэгждэг вэ?

Санал худалдан авах оролдлого бүр амжилттай болдоггүй. Нэг нэр дэвшигчээс бэлэг авчхаад өөр нэр дэвшигчид саналаа өгөх нь ч бий. Иймд, бэлэн мөнгө эсвэл бэлэг тарааж байгааг нь хараад санал худалдан авалт амжилттай болж байна гэж дүгнэх нь учир дутагдалтай. Сонгогчид үнэхээр саналаа зарж байгаа эсэхийг олж тогтоох нь судлаачдад тулгардаг хамгийн том бэрхшээл юм.

Саналын нууцлал алдагдсан үед санал худалдан авалт амжилттай болдог

Зарим судлаачдын үзэж байгаагаар саналын нууцлал бөх бат байгаа үед буюу сонгогчдын аль нэр дэвшигчид санал өгсөн гэдгийг улс төрийн нам эсвэл нэр дэвшигчид олж мэдэх боломжгүй үед санал худалдан авах оролдлого амжилтгүй болох өндөр магадлалтай. Саналын нууцлал сайн хангагдсан үед сонгогчид аль нэг нэр дэвшигчээс бэлэг сэлт авсан байсан ч гэсэн өөрийн хүссэн хүнд санал өгөх сэдэлтэй байдаг. Энэ нь улс төрчдийг санал худалдан авах гэж оролдох хүсэл эрмэлзэлгүй болгодог. Найдваргүй зүйлд мөнгөө үрэх хүсэлтэй улс төрч ховор шүү дээ.

Харин саналын нууцлал алдагдсан тохиолдолд санал худалдан авах оролдлого амжилттай болох магадлалтай байдаг. Мөнгийг нь авчхаад өөр хүнд саналаа өгсөн нь баригдахаас айж саналаа зарахаас өөр аргагүй болдог.

Саналын нууцлалын ач холбогдлыг олон судалгаа харуулдаг. Жишээлбэл, Куо болон Теорелл нарын судлаачдын олж тогтоосноор АНУ-ын түүхэнд санал худалдан авалт их хэмжээнд байсан боловч “Australian Ballot” буюу нууц саналын хуудас ашиглаж эхэлсэн цагаас хойш санал худалдан авалт багассан гэжээ. Мөн Чили улсад санал худалдан авалт ингэж багассан тухай Баланд, Робинсон нарын судлаачид олж тогтоосон байдаг.  

Клиентелист Нам

Өдгөө дэлхийн ихэнх ардчилсан улсууд нууц саналын хуудас ашигладаг болсон. Гэвч санал худалдан авалт тодорхой хэмжээнд оршин тогтносоор байгааг олон судалгаа баталсаар байна. Тэгвэл зарим судлаачдын үзэж байгаагаар саналын нууцлал хангалттай сайн хангагдсан байсан ч гэсэн санал худалдан авалтыг амжилттай хэрэгжүүлж чаддаг намууд байдаг байна. 

Эдгээр намуудыг клиентелист (clientelist) намууд гэх бөгөөд бусад төрлийн намуудаас онцлог зүйл нь тэд зөвхөн сонгуулиар өөрийг нь дэмжсэн иргэдийг халамжлах бодлого хэрэгжүүлж, өөрийг нь дэмжээгүй иргэдийг шийтгэдэг юм. Ийм намууд урт хугацааны харилцан ашигтай харилцааны шаталсан схем байгуулж дэмжигчидтэйгээ нүүр тулж ажилладаг.

Клиентелист намыг пирамид-ээр зүйрлэвэл хамгийн дээд хэсэгт намын удирдах шатны лидерүүд, хамгийн доод хэсэгт нь намыг дэмжигч жирийн иргэд байна. Харин намын лидерүүдийг иргэдтэй холбож өгдөг анхан болон дунд шатны ажилчдыг брокерууд гэж нэрлэдэг. Улмаар намын удирдлагаас брокеруудэд, брокеруудээс жирийн иргэдэд буюу босоо шугаман схемийн дагуу мөнгө, хөрөнгө, төрөл бүрийн эдийн засгийн нөөц урсаж байдаг байна. Брокеруудын гол үүрэг нь сонгуулийн үеэр иргэдийн саналыг худалдаж авах юм.

Мөнгө тараах, бэлгэ сэлт өгөх гэх мэт санал худалдаж авах оролдлого нь хэрэв нэг удаагийн үйл явдал байх аваас амжилттай болох магадлал бага байдаг. 

Тиймээс клиентелист намууд өөрийн брокеруудийг ашиглаж сонгогчидтой урт хугацааны харилцаа тогтоож ажилладаг бөгөөд сонгуулийн үеэр санал худалдаж авах санал тавьж буй намын төлөөлөл нь ихэнх тохиолдолд тухайн иргэний сайн танил нь байдаг байна. 

Түүнчлэн, санал худалдан авч буй үйл явдал нь ганц удаа болоод өнгөрч буй зуурдын үзэгдэл гэхээсээ урт хугацааны турш нам, иргэн хоёрын бие биенээ дэмжиж ажиллах тохиролцооны үр дагавар гэвэл илүү оновчтой.

Аргентин улсын Перонист нам, Мексикийн Пи Ар Ай (The Institutional Republican Party) нам, Сингапурын ПАП (People’s Action Party) намыг хүчирхэг клиентелист намууд хэмээн жишээ татах нь илбэг. Перонист нам Аргентин улсын ихэнх орон нутагт өөрийн намын брокеруудийг ажиллуулдаг бөгөөд брокерууд нь тухайн оршин суугаа орон нутагтаа нэр хүндтэй, иргэдийн итгэлийг хүлээсэн нөлөө бүхий хүмүүс байдаг байна. Тэд орон нутгийнхаа иргэдийг хэдэн үеэр нь судалж аль намд санал өгдөг, хэр зэрэг итгэл даах магадлалтай гэдгийг маш сайн мэддэг ажээ. 

Улмаар иргэдийн дундаас хамгийн итгэл даах магадлалтай, өөрт нь тус болсон учраас ачийг нь заавал хариулах ёстой хэмээн хариу үйлдэл үзүүлэх магадлалтай, өөрөөр хэлбэл сайхан сэтгэлтэй сонгогчдыг онцлон сонгож саналыг нь худалдаж авдаг байна.

 Гэхдээ иргэдийн өдөр тутмын амьдралд байнга оролцож тэдэнд нөлөөлөх, тэднийг хянах боломжтой байдаг учраас сонгуулиар хэрхэн сонголт хийж буйг нь заавал биечлэн шалгах шаардлагагүй байдаг гэнэ. Нөгөөтээгүүр, хэрэв Перонист нам сонгуульд ялахгүй бол намаас иргэдэд үзүүлдэг төрөл бүрийн халамж, дэмжлэг зогсох учраас ихэнх иргэд хүссэн хүсээгүй уг намд саналаа өгдөг байж магадгүй юм.

Клиентелист нам хэрхэн ажилладаг өөр нэг жишээг Сингапур улсын эрх баригч намын түүхээс харж болох юм. 1980-аад онд Сингапурын засгийн газар санал тоолох системдээ өөрчлөлт оруулсан бөгөөд сонгуулийн дүнг орон сууцны хорооллын түвшинд багцалж мэдээлдэг болсон байна. Ингэснээр сонгуулийн дүнгээс эрх баригч нам өөрийн дэмжлэг иргэдийн дунд ямар түвшинд байгааг маш дэлгэрэнгүй мэдэх боломжтой болсон юм. Улмаар эрх баригч нам нийтийн орон сууцны засвар үйлчилгээний хуваарийг сонгуулийн дүнтэй шууд холбосон бөгөөд сөрөг хүчнийг дэмжсэн орон сууцны хорооллуудад засвар үйлчилгээ үзүүлэхээ больсон байдаг.

Зарим тохиолдолд сурталчилгааны хэлбэр болгож мөнгө тараадаг

Клиентелист намыг бий болгоход асар нарийн зохион байгуулалт, их хэмжээний хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа шаардагддаг. Тиймээс төрийн эрхийг удаан хугацаанд эзэмшиж байгаагүй жижиг эсвэл шинэ намууд клиентелист шинж чанартай болох боломжгүй. Мөн шинэ, залуу ардчилсан улсуудад клиентелист намууд ховор байдаг гэж зарим судлаачид үздэг.

Гэтэл клиентелизмгүй улсад ч санал худалдан авах оролдлого байсаар байна. Үүнийг зарим судлаачид тайлбарлахдаа санал худалдан авалтын талаарх уламжлалт тайлбаруудаас эрс өөр онол дэвшүүлдэг. Жишээлбэл, судлаач Крамоны үзэж байгаагаар ядуу буурай, шинэ ардчилсан улсад төрийн үйлчилгээний чанар асар муу байдаг учраас анхан шатны үйлчилгээг улс төрчид голдуу хувийн хөрөнгөөрөө санхүүжүүлж өөрсдөө хариуцаж ажилладаг гэнэ. 

Ийм нөхцөлд улс төрчид сонгуулийн үеэр мөнгө тараах нь элбэг байдаг аж. Гэхдээ иргэдийн хэрхэн саналаа өгөхийг нь хянах боломжгүй байдаг учраас мөнгө тараалаа гээд саналыг нь худалдаж авч байна гэж боддоггүй гэнэ. Харин мөнгө тарааснаараа иргэдэд, тэр тусмаа ядуу, эмзэг бүлгийнхэнд өөрийн санхүүгийн чадамжийг нотолж байгаа учиртай аж. Өөрөөр хэлбэл мөнгө тарааж байгаа нь би ирээдүйд та бүхнийг халамжлах чадвартай гэдгээ батлан харуулж байна гэсэн үг. Иймд, зарим ядуу буурай улсад ямар ч хяналтгүйгээр сонгуульд өрсөлдөж буй нэр дэвшигчид бүгдээрээ мөнгө тараадаг байж болох юм.

Хэний саналыг худалдан авах гэж оролддог вэ?

Улс төр судлаачид яг ямар төрлийн сонгогчдын саналыг худалдан авах гэж оролддог талаар маш олон судалгаа хийсэн байдаг. Тэдний ихэнх нь санал худалдан авалт ядуу буурай улсад их газар авсан байдгаас гадна аль ч улсад орлого багатай, нийгмийн эмзэг бүлгийн иргэдийн саналыг худалдан авах гэж оролдох магадлал өндөр байдаг гэж үздэг. 

Ядуу иргэдийн саналыг худалдаж авах нь харьцангуй хямдхан тусдаг бөгөөд тэд улс төрийн сонирхол багатай, тодорхой үзэл баримтлалгүй, аль нэг намыг дэмждэггүй байх магадлал өндөр байдаг аж. Мөн чинээлэг иргэд санал худалдан авалтыг ёс зүйн хувьд хүлээн зөвшөөрөхгүй байх магадлалтай.

Ихэнх судлаачдын дэвшүүлсэн онолын таамаглалаар улс төрийн намууд аль нэг намыг онцолж дэмждэггүй сонгогчид (swing voters) буюу бидний хэлж заншсанаар “саарал масс”-ын саналыг илүү худалдаж авах сэдэлтэй байдаг. Гэтэл олон эмпирик судалгаа энэ таамаглалыг няцаадаг билээ. Бодит амьдрал дээр намууд ихэнхдээ өөрийн дэмжигч нарт бэлэг сэлт өгч тэднийг сонгуульд идэвхтэй оролцуулах гэж оролддог байна. Энэ нь санал худалдаж авах гэхээсээ илүү сонгуулийн ирц худалдаж авах (turnout buying) оролдлого юм. 

Онол, практикийн энэхүү зөрүүг судлаач Данниг, Стокс нар тайлбарлахдаа намууд уг нь саарал массын саналыг худалдаж авахыг хүсдэг боловч санал худалдан авалтыг гардан зохион байгуулдаг намын брокерууд нь ажлын амрыг харж өөрийн намын үнэнч сонгогчдод бэлэг сэлт өгдөг байж магадгүй гэжээ.   

Монгол улсад санал худалдан авалт хэр их байна вэ?

Олон Улсын Сонгуулийг Ажиглах Хорооны тайлангуудад Монгол улсын цагдаагийн байгууллагад санал худалдан авах гэж байна гэсэн гомдол 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн өмнөх өдрүүдэд 150, сонгуулийн өдөр 84 ирсэн гэж мэдээлсэн байдаг. Мөн 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнөх өдрүүдэд санал худалдан авч байгаа болон бусад зүй бус үйлдлийн талаар 500 орчим гомдол цагдаагийн байгууллагад ирсэн гэж мэдээлжээ.

Тэгвэл санал худалдан авалт хэр газар авсан байж болох талаар өмнөх жилүүдэд хэд хэдэн судалгаа хийгдсэн байна. Тухайлбал, 2008 онд Азийн Сангийн 1000 хүний дунд хийсэн судалгаанд оролцогчдын 33% нь өнгөрсөн ИТХ-ын сонгуулиар санал худалдан авалт болж байгаа тухай сонссон гэж хариулжээ

 Мөн уг байгууллагын 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараах судалгаанд оролцогчдын 19% нь өөрийн амьдарч буй орон нутагт санал худалдан авалт болсон байх магадлалтай гэж үзсэн бол 6% нь Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр улс төрийн нам, нэр дэвшигчээс бэлэг эсвэл бэлэн мөнгө авсан гэж хариулсан байна.

2016 онд Бүгд найрамдахчуудын олон улсын хүрээлэнгийн 5000 иргэдийг хамруулсан судалгаанд оролцогчдоос сонгуулиар саналыг тань авах зорилгоор нэр дэвшигчдийн зүгээс хээл хахууль санал болгосон удаа бий юу гэж асуухад тэдний 17% нь тийм гэж хариулжээ.

Түүнчлэн, Конрад-Аденауэр Сан 2019 онд 2000 иргэдийг оролцуулсан судалгаа хийсэн байна. Судалгаанд оролцогчдоос өнгөрсөн 2016 оны сонгуулийн үеэр аль нэг улс төрийн нам эсвэл нэр дэвшигчийн зүгээс танд болон танай гэр бүлд тусламж үзүүлэх эсвэл бэлэг сэлт, бэлэн мөнгө өгсөн үү гэж асуухад Улаанбаатар хотын 1400 оролцогчдын 8%, Увс, Дундговь аймгийн 600 оролцогчдын 3% тус тус тийм гэж хариулсан байна.

Мөн миний бие 2020 оны 11-12 сард 1400 иргэдийг оролцуулсан “Сонгуулийн дараах судалгааг” зохион байгуулсан билээ. Энэхүү судалгаанд оролцогчдоос 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн сурталчилгааны үеэр эсвэл санал авах өдөр танд болон танай гэр бүлд аль нэг нэр дэвшигчийн зүгээс бэлэг эсвэл бэлэн мөнгө өгсөн үү гэж асуухад тэдний 7% нь тийм гэж хариулсан байна. Үүнээс гадна судалгаанд оролцогчдоос таны бодлоор 2020 оны УИХ-ын сонгуулиар санал худалдан авалт хэр их болсон бэ гэж асуухад тэдний 37% нь их эсвэл маш их болсон гэж хариулсан нь анхаарал татаж байв.

Дээрх судалгааны дүнгүүдээс харахад ойролцоогоор гурван сонгогч тутмын нэг нь сонгуулийн үеэр санал худалдан авалт болж буй талаар сонсож байсан эсвэл санал худалдан авалт асар их хэмжээнд болж байсан гэж боддог байна. Гэтэл сонгогчдын харьцангуй бага хувь нь буюу ойролцоогоор арван сонгогч тутмын ердөө нэг нь л өөрийн биеэр санал худалдан авах оролдлогод өртөж байсан гэдгээ хүлээн зөвшөөрдөг байна.

Яагаад санал худалдан авалтын талаарх иргэдийн төсөөлөл болон судалгааны бодит дүн хоёрын хооронд ийм том зөрүү байна вэ? Дээрх судалгаануудын ихэнх нь нүүр тулсан ярилцлагын арга ашиглаж мэдээлэл цуглуулсан бөгөөд ийм аргаар санал худалдан авалтыг судлах нь учир дутагдалтай байдгийг олон улсад хийсэн бусад судалгаа харуулдаг. 

Тодруулбал, санал худалдан авахтай холбоотой асуултыг иргэдээс шууд асуух нь үнэн, зөв хариулт авах магадлалыг бууруулдаг. Санал худалдан авалтад өртсөн эсвэл саналаа зарсан иргэд ярилцлага авч буй хүнд таагүй сэтгэгдэл төрүүлэхээс эмээж судалгаанд үнэн хариулт өгөхгүй байх эрсдэлтэй ажээ. Иймд санал худалдан авалтыг шинжлэх ухааны туршилтын аргачлал дээр суурилсан судалгааны илүү нарийн аргаар судалдаг болсон гэдгийг энд онцолъё.

Тиймээс хэдийгээр өмнөх судалгаануудын дүнгээр иргэдийн ойролцоогоор арав хүрэхгүй хувь нь санал худалдан авалтад өртдөг гэж гарч байгаа болов ч бодит байдал дээр түүнээс илүү хувь нь санал худалдан авалтад өртдөг байх магадлалтай юм.

Ямартай ч Монгол улсын иргэн та сонгуулиар сонор сэрэмжтэй байж хэрэв санал худалдан авах оролдлогод өртвөл иргэний үүргээ биелүүлж заавал холбогдох эрх бүхий байгууллагад хандаарай. Та АТГ-ын 110, СХЕ-ны 51-263602, ЦЕГ-ын 102 утас руу мэдээлэл өгөх боломжтой.

Энэхүү нийтлэлийг АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагийн тусламжтайгаар Бүгд найрамдахчуудын олон улсын хүрээлэнгийн хэрэгжүүлж буй “Залуучууд, эмэгтэйчүүдийн сонгууль, улс төрийн оролцоог идэвхжүүлэх нь” хөтөлбөрийн хүрээнд бичив. Нийтлэлд илэрхийлэгдсэн агуулга нь хувь хүний үзэл санаа бөгөөд АНУ-ын Засгийн газар эсхүл дээрх агентлаг, хүрээлэнгийн албан ёсны байр суурь биш болно.